Wszystkie Pieniadze w Rece Ludu! Poprzez Prywatyzacje Ubezpieczen Spolecznych w Chile

José Piñera

(tlumaczenie Krzysztofa Ostaszewskiego)

Widmo krazy po swiecie. Widmo bankructwa panstwowych systemow emerytalnych. System finansowania emerytur z biezacych skladek, dominujacy na swiecie przez niemal sto lat, cierpi na nieuleczalna chorobe fikcyjnosci swoich zalozen -- jako ze niszczy on, na bardzo podstawowym poziomie, zwiazek przyczynowo-skutkowy miedzy praca i wynagrodzeniem za te prace, miedzy indywidualnymi prawami czlowieka i indywidualnymi obowiazkami czlowieka. Gdy ten zwiazek zostaje zniszczony w tak wielkiej skali jak w systemach emerytalnych, rezultaty sa z reguly katastrofalne.

Dwa dodatkowe czynniki zewnetrzne nakladaja sie na te chorobe: (1) swiatowy trend demograficzny: spadek stopy narodzin oraz (2) postep medycyny powodujacy znacznie przedluzenie zycia. W rezultacie, liczba osob pracujacych na rzecz emerytow zmniejsza sie w relacji do ilosci emerytow. Poniewaz nie mozna podnosic skladki emerytalnej i wieku emerytalnego bez konca, predzej czy pozniej system musi zaczac obcinac swiadczenia, co w istocie jest poczatkiem bankructwa systemu.

Nie ma to w gruncie rzeczy znaczenia czy obnizanie swiadczen odbywa sie poprzez inflacje, jak w wiekszosci krajow rozwijajacych sie, czy poprzez ustawe parlamentu -- efekt koncowy jest taki, ze emeryci i rencisci zyja w ciaglej niepewnosci dnia jutrzejszego, w obawie przed ubostwem, spowodowanej struktura ubezpieczen spolecznych, ktore, wbrew deklaracjom ich tworcow, nie zabezpieczaja przed ryzykiem starosci i biedy, a nawet to ryzyko podnosza.

W roku 1980 rzad Chile postanowil wziac tego byka za rogi. Panstwowy system ubezpieczen spolecznych zostal zastapiony rewolucyjnym systemem prywatnych, powszechnych Kont Emerytalnych Oszczednosci (KEO).

Po 15 latach istnienia systemu, wyniki mowia same za siebie. Emerytury i renty, w tym nowym systemie sa od 50% do 150% (w zaleznosci od tego, czy mowimy o emeryturach, czy rentach inwalidzkich, czy tez o rentach wdowich) wyzsze niz w starym systemie spolecznym. W roku 1995 aktywa systemu prywatnych emerytur przekroczyly poziom 25 miliardow dolarow, czyli okolo 40% Produktu Krajowego Brutto (PKB). Prywatny system emerytalny przyczynil sie do zwiekszenia efektywnosci rynkow kapitalowych i wydajnosci pracy, w wyniku czego roczna stopa wzrostu gospodarczego Chile podniosla sie z historycznej rzeczywistej sredniej 3% do sredniego realnego poziomu 6,5% w ciagu ostatnich 12 lat. Nalezy tez dodac, ze stopa oszczednosci w Chile wzrosla do 27% PKB i ze bezrobocie spadlo do poziomu 5% w okresie od wprowadzenia reformy.

Co najwazniejsze, emerytury i renty przestaly byc elementem przetargow politycznych. Olbrzymia czesc gospodarki zostala przeniesiona z obszaru polityki do sfery wolnosci, gdzie prywatne osoby moga stanowic o swojej przyszlosci poprzez prace, oszczednosci i odpowiedzialnosc za wlasne czyny.

Sukces chilijskiego systemu prywatnych emerytur doprowadzil do przyjecia podobnych reform w trzech innych krajach Ameryki Poludniowej. Argentyna sprywatyzowala emerytury w worku 1994, Peru w roku 1993, a Kolumbia w roku 1994. W roku 1995, ponad 11 milionow obywateli czterech krajow Ameryki Lacinskiej posiadalo prywatne Konta Emerytalnych Oszczednosci.

Doswiadczenie chilijskie stalo sie pouczajace dla wiekszosci krajow swiata. Nawet Stany Zjednoczone rozwazaja prywatyzacje swego 60-letniego systemu ubezpieczen spolecznych. Amerykanski system Social Security jest najwiekszym panstwowym systemem ubezpieczeniowym na swiecie, ktorego roczne wydatki przekraczaja 350 miliardow dolarow (dla porownania dodajmy, ze ta suma znacznie przekracza amerykanskie wydatki na zbrojenia w okresie Zimnej Wojny).

Sila oddzialywania idei prywatyzacji emerytur jest tak duza, ze nawet przedstawiciele rzadu Chinskiej Republiki Ludowej pojawili sie w Chile z celu poznania struktury prywatnego systemu emerytalnego. Jak donioslo prestizowe londynskie pismo "The Economist" 11 lutego 1995 roku:

"Zwykle wiecej jest tragedii niz komedii w dlugoletnich sporach miedzy Wielka Brytania a Chinami co do przyszlosci Hongkongu. Ale Chris Patten, Gubernator Hongkongu musial sie usmiechac, gdy Chiny z oburzeniem odrzucily jego plan wprowadzenia ubezpieczen spolecznych w kolonii. Zhou Nan, glowny przedstawiciel Chinskiej Partii Komunistycznej w Hongkongu, bezwglednie potepil Patten'a, czlonka Partii Konserwatywnej, za usilowanie wprowadzenia w Hongkongu 'kosztownych idei euro-socjalizmu'."

Coraz bardziej mozliwe staje sie, ze przed nastaniem nowego millenium wiele innych krajow, moze nawet wszystkie kraje na obu kontynentach amerykanskich, wprowadza w pelni prywatny system emerytalny. Oznaczaloby to uwolnienie olbrzymiej sfery ludzkiej egzystencji spod niepotrzebnej panstwowej kontroli, przynoszac wiecej wolnosci osobistej, szybszy wzrost gospodarczy, i eliminacje biedy, a zwlaszcza ubostwa grozacego osobom w podeszlym wieku.

Chilijski system Kont Emerytalnych Oszczednosci
W systemie emerytalnym w Chile emerytura pracownika jest zdeterminowana przez oszczednosci zakumulowane przez tegoz pracownika w okresie jego pracy. Ani pracownik, ani pracodawca nie placa podatku na rzecz ubezpieczen spolecznych, ani innego podatku emerytalnego na rzecz panstwa. Emerytury nie sa wyplacane przez panstwo. W okresie pracy, pracownicy oszczedzaja co najmniej 10% swych pensji na Kontach Emerytalnych Oszczednosci. Obowiazek oszczedzania tych 10% stosuje sie jedynie do pierwszych 22.000 dolarow rocznych zarobkow. Gdy zarobki wzrastaja, obowiazkowa suma oszczednosci staje sie wiec coraz mniejsza czescia zarobkow.

Pracownik ma prawo oszczedzic dodatkowe 10% swoich zarobkow na KOE, rowniez odpisujace sie od podstawy podatku. Pracownik, ktoremu marzy sie wczesna emerytura, z reguly stara sie skladac jak najwieksza sume na swoje KOE, nawet do prawnie dozwolonego maksimum 20%.

Pracownik wybiera jeden z prywatnych Zarzadow Funduszy Eemerytalnych ("Administradoras de Fondos de Pensiones," AFP) do prowadzenia jego KOE. Firmy zarejestrowane jako AFP nie moga zajmowac sie zadna inna dzialalnoscia gospodarcza oprocz zarzadzania funduszami emerytalnymi i podlegaja regulacji rzadowej majacej na celu zapobiezenie naduzyciom, oszustwom i przejawom nieodpowiedzialnosci. Specjalny organ panstwowy, "Biuro Nadzoru AFP", zajmuje sie dozorem firm emerytalnych. Z drugiej strony, kontrola panstwowa nie oznacza sztucznych ograniczen: kazda firma posiadajaca odpowiedni kapital i spelniajaca odpowiednie warunki prawne moze stac sie AFP.

Kazdy fundusz AFP prowadzi portfel lokat kapitalowych w sposob analogiczny do tak popularnych obecnie na swiecie funduszy powierniczych. Decyzje o lokatach kapitalowych sa podejmowane przez profesjonalny zarzad AFP. Warunki prawne okreslaja pewne parametry portfela, np. maksimum srodkow ulokowanych w pewne bardziej ryzykowne inwestycje. Nalezy podkreslic, ze z biegiem czasu regulacja AFP staje sie coraz latwiejsza, jako ze fundusze zyskuja na doswiadczeniu, a caly system stabilizuje sie, co powoduje, ze organa rzadowe stopniowo zwiekszaja margines swobody firm. Z punktu widzenia prawa, Zarzad Funduszu Emerytalnego i sam Fundusz Emerytalny to osobne ciala. Choc AFP prowadzi portfel lokat kapitalowych, portfel ten pozostaje wlasnoscia Funduszu Emerytalnego, ktory jest bezposrednia wlasnoscia osob, ktore powierzyly mu swe oszczednosci emerytalne. AFP moze sprzedawac i kupowac inwestycje w portfelu, ale nie ma do nich innego dostepu. Gdyby firma zarzadzajaca AFP zbankrutowala, portfel pozostaje nietkniety i mozna wynajac nowa firme do jego zarzadzania.

Pracownicy moga przenosic swe oszczednosci emerytalne z jednej firmy prowadzacej KOE do innej. To powoduje, ze istnieje ostra konkurencja miedzy firmami zarzadzajacymi. Wyraza sie ona w poszukiwaniu bardziej rentownych lokat kapitalowych, oferowaniu lepszej obslugi klienta, czy tez obnizaniu kosztow tej obslugi. Kazdy pracownik posiada ksiazeczke oszczednosciowa KOE i co trzy miesiace otrzymuje pelne sprawozdanie ze swego konta, pokazujace mu ile pieniedzy zakumulowalo sie na koncie i ile zyskal poprzez lokaty kapitalowe. Konto jest wlasnoscia pracownika i bedzie uzyte do wyplacenia mu jego emerytury lub renty (a nawet renty wdowiej dla zony, lub meza, czy tez renty dla pozostawionych po smierci dzieci, jesli zdarzy sie taka sytuacja).

Jak nalezaloby sie spodziewac, rozni pracownicy maja rozne preferencje dotyczace wieku emerytalnego. Niektorzy ludzie chca pracowac przez cale zycie, inni zas nie moga sie doczekac emerytury, by wreszcie moc zajac sie tym, co ich naprawde interesuje, jak podroze, pisanie ksiazek, lowienie ryb, czy ich inne hobby. Stary system panstwowy nie zwracal uwagi na takie indywidualne preferencje, choc oczywiscie pozwalal on na wczesne emerytury przyznawane ze wzgledow politycznych, np. tworzac przywileje emerytalne dla grup nacisku. Byl to system, w ktorym indywidualizm musial byc podporzadkowany interesom grup, za cene ludzkiego zycia i szczescia.

System KOE, z drugiej strony, pozwala na pelna realizacje osobistych preferencji, ktore sa szybko tlumaczone na jezyk indywidualnych decyzji finansowych dajacych pozadane efekty. W wiekszosci oddzialow firm AFP znajduja sie komputery pozwalajace na wprowadzenie danych dotyczacych preferencji emerytalnych pracownika, ktore w oparciu o te dane i o stan konta tegoz pracownika, podaja mu informacje o tym kiedy bedzie mogl przejsc na wczesna emeryture, lub tez o ile powinien zwiekszyc swa stope oszczednosci, by oczekiwana wczesna emeryture osiagnac. Zmiana stopy oszczednosci jest bardzo prosta -- podaje sie te informacje swemu pracodawcy, ktory takiej zmiany dokonuje w funduszu placy. Mozna takiej zmiany dokonywac wielokrotnie, jako ze wysokie zyski z funduszu emrytalnego moga spowodowac, ze nie trzeba bedzie oszczedzac tak duzo. Kazdy pracownik moze sobie zaplanowac taka emeryture jakiej pragnie, tak jak zamawia sie garnitur u krawca.

Srodki przeznaczone na KOE odpisuja sie od podstawy podatku dochodowego pracownika. Zyski na koncie nie podlegaja opodatkowaniu. Dopiero po przejsciu na emeryture, wyplaty z konta emerytalnego podlegaja opodatkowaniu jak normalny dochod.

System KOE obejmuje zarowno pracownikow panstwowych jak i sektor prywatny. Jedynie pracownicy wojska i policji podlegaja osobnemu systemowi panstwowemu. (W moim przekonaniu znacznie lepsze byloby dla nich zapisanie sie do systemu KOE). Osoby pracujace na wlasna reke moga sie zapisac do systemu KOE, choc nie musza, ale mozliwosc akumulacji znacznego majatku nie podlegajacego opodatkowaniu przez wiekszosc zycia jest dla nich bodzcem do opuszczenia szarej strefy i wejscia do spoleczenstwa obywatelskiego.

Kazdy pracownik, ktory odkladal na emeryture przez przynajmniej 20 lat, ale nie zdolal uskladac na okreslona prawnie emeryture minimalna, ma prawo do tejze emerytury minimalnej placonej z budzetu panstwa po zuzyciu srodkow ukladanych na jego koncie. Nalezy podkreslic, ze system nie zaklada z gory, ze pewni ludzi sa biedni. Dopiero po fakcie, gdy dana osoba przepracowala wiele lat i te lata pracy nie przyniosly akumulacji odpowiedniego majatku, mozna dokonac takiej kwalifikacji i udzielic tej osobie pomocy z budzetu. Ponadto osoby, ktore nie odkladaly na emeryture przez wymagane 20 lat, a sa biedne, maja prawo do innej jeszcze, choc wyraznie mniejszej, zapomogi o charakterze pomocy spolecznej.

System KOE ma rowniez czlon zawierajacy ubezpieczenie od przedwczesnej smierci i inwalidztwa. Kazda firma AFP ma obowiazek wykupienia grupowej polisy na te ryzyka dla wszystkich swoich klientow. Pelny koszt tych polis, lacznie z wszelkimi oplatami manipulacyjnymi, wynosi okolo 2,9% plac, ktore jest placone osobno od obowiazkowych 10% na rzecz emerytury.

Obowiazkowa stopa oszczednosci w wysokosci 10% wyplat zaklada 4% sredniego rocznego zysku na lokatach kapitalowych w ciagu calego okresu pracy i pozwala ona na zakumulowanie majatku, ktory wyplaci emeryture w wysokosci 70% sredniej koncowej placy pracownika.

Prawnie okreslony wiek emerytalny wynosi 65 lat dla mezczyzn i 60 lat dla kobiet. Ale wiek emerytalny nie pelni kluczowej roli w prywatnym systemie emerytur, w odroznieniu od systemu spolecznego, gdzie jest on obiektem ciaglym przetargow politycznych. Po pierwsze, pracownicy moga kontynuowac prace po osiagnieniu wieku emerytalnego. Nawet jesli kontynuuja prace, moga zaczac otrzymywac emeryture z wlasnego konta, choc nie musza juz wplacac na to konto dodatkowych pieniedzy. Po drugie, pracownicy ktorzy zakumuluja na swym KOE srodki wystarczajace na prawnie okreslona "wlasciwa rente" (50% sredniej pensji z ostatnich dziesieciu lat pracy, choc musi byc to wiecej niz renta minimalna) moga przejsc na emeryture kiedy im sie tylko podoba, nawet duzo wczesniej niz w prawnie okreslonym wieku emerytalnym.

Tym samym granica wieku 65-60 lat nie jest nawet w najmniejszym stopniu ograniczeniem dla pracownikow. Pracownik musi odkladac 10% pensji na konto emerytalne poki nie osiagnie tego wieku, chyba ze zdola zakumulowac srodki na wczesna emeryture. Ale wczesna emerytura nie oznacza emerytury pracownika, lecz raczej emeryture jego pieniedzy, jako ze pracownik moze nadal pracowac. Ponadto, dopiero w wieku 65-60 lat pracownik moze uzyskac doplate z budzetu dla osiagniecia poziomu minimalnej emerytury.

Pamietajmy jednak, ze system nie zmusza nikogo do zaprzestania pracy z powodu wieku, ani do podejmowania pracy w podeszlym wieku z powodu braku srodkow na zycie. Gdy tylko zakumulujemy srodki na "wlasciwa rente", kwestia wyboru momentu rozpoczecia wyplat regularnej emerytury z naszego wlasnego konta jest nasza prywatna sprawa.

Wyplaty emerytalne maja dwie formy. Pierwsza z nich to zakup gwarantowanej dozywotniej renty z odpowiednio zarejestrowanej prywatnej firmy ubezpieczeniowej. Renta ta gwarantuje staly comiesieczny dochod do konca zycia, waloryzowany do wskaznika inflacji (poniewaz obligacje waloryzowane do inflacji sa latwo dostepne na chilijskich rynkach kapitalowych, wymaganie waloryzacji nie stwarza zadnych utrudnien dla firm ubezpieczeniowych), a rowniez rente wdowia i sieroca an wypadek smierci pracownika. Druga alternatywa dla pracownika jest pozostawienie srodkow na KOE i podejmowanie pieniedzy z tego konta wedlug z gory ustalonego programu, bioracego pod uwage oczekiwana dlugosc zycia jego i jego rodziny. W tej alternatywie, w przypadku smierci pracownika jego KOE staje sie czescia jego masy spadkowej i moze byc pozostawione rodzinie. Przy kazdej z dwoch alternatyw pracownik, ktory zakumulowal wiecej kapitalu niz potrzebne jest na zakup dozywotniej renty dla siebie i rodziny wynoszacej 70% jego sredniej ostatniej placy, moze nadwyzke ponad ten wymagany poziom podjac z KEO w kazdej chwili.

System KOE rozwiazuje podstawowy problem systemow ubezpieczen spolecznych: ich bezbronnosc wobec zmian demograficznych, gdy w starzejacym sie spoleczenstwie proporcja ilosci ludzi pracujacych do ilosci ludzi otrzymujacych swiadczenia emerytalne gwaltownie spada. W systemie KEO nie placa na rzecz emerytur. To likwiduje konflikty miedzypokoleniowe i grozbe bankructwa systemu. Problem tak wielu krajow: obiecane swiadczenia emerytalne bez zadnego pokrycia materialnego po prostu nie istnieje w systemie KEO.

W odroznieniu od pracowniczych systemow ubezpieczen emerytalnych, ktore czesto uzalezniaja pracownika od wyplacalnosci jego pracodawcy, wiazac ryzyko utraty pracy z ryzykiem utraty oszczednosci emerytalnych, system KEO jest calkowicie niezaleny od dobrej czy zlej woli pracodawcy. Poniewaz KEO jest wlasnoscia pracownika, w razie zmiany pracy pracownik nie musi sie martwic o jego przenoszenie, czy tez utrate czesci lub calosci praw emerytalnych. Lokaty kapitalowe kont emerytalnych w Chile musza byc oficjalnie zarejestrowanymi obligacjami lub akcjami, dostepnymi na gieldzie, co powoduje, ze wartosc konta danego pracownika moze byc policzona w kazdej chwili (i jest liczona codziennie). Przeniesienie konta do innej firmy jest latwe i zrozumiale dla pracownikow. Poniewaz pracownik nie jest sztucznie zwiazany ze swym pracodawca poprzez ograniczenie praw do konta emerytalnego (niestety taka jest czesta praktyka systemow pracowniczych), zwiekszona jest swoboda zmiany miejsca pracy i miejsca zamieszkania, co przyczynia sie do zwiekszenia efektywnosci gospodarki i wolnosci osobistej w wyborze miejsca zycia.

System KEO bardzo sprzyja podnoszeniu wydajnosci pracy. Wiele osob przestawilo sie na prace na czesc etatu, by moc przeznaczyc odpowiednia ilosc czasu na inne wazne potrzeby. Nie powoduje to utraty ich praw emerytalnych, czy praw do swiadczen pracowniczych. Taki wybor jest szczegolnie popularny wsrod kobiet opiekujacych sie malymi dziecmi i wsrod mlodych ludzi. W systemie ubezpieczen spolecznych praca na czesc etatu czesto oznacza, ze traci sie ciaglosc zatrudnienia i prawa emerytalne. Przerwanie wplat na konto emerytalne nie jest zadnym problemem w Chile, po prostu srodki tam juz uskladane rosna zbierajac swe odsetki, dywidendy i zyski, a wplaty sa kontynuowane, gdy pracownik podejmuje prace.

Okres przejsciowy
Jak widac, zbudowanie systemu Kont Emerytalnych Oszczednosci wymagalo wiele wysilku. Ale stworzenie tego systemu w krajach juz posiadajacych system ubezpieczen spolecznych rowniez wymaga przejscia z tego starego systemu do nowego systemu powszechnych KEO. Okres przejsciowy musi byc dokladnie przeanalizowany i zrozumiany, biorac pod uwage specyfike kraju, w ktorym przeprowadza sie reforme i ograniczenia budzetowe panstwa.

W Chile przyjelismy trzy podstawowe zasady transformacji emerytalnej:

- Panstwo zagwarantowalo wszystkim emerytom otrzymujacym swiadczenia w momencie wprowadzenia reformy, ze ich sytuacja nie bedzie w zaden sposob zmieniona przez reforme. Ta zasada byla szczegonie wazna z punktu widzenia sprawiedliwosci, choc trudna do zrealizowania z punktu widzenia budzetu, jako ze panstwo musialo kontynuowac wyplate istniejacych emerytur, mimo iz przestalo otrzymywac skladke-podatek docelowy na ubezpieczenia spoleczne.

- Kazdy pracownik, ktory juz dokonal wplat na rzecz systemu ubezpieczen spolecznych mial prawo wybrac miedzy pozostaniem w starym systemie lub przejsciem do nowego systemu. Ci, ktorzy zdecydowali sie przeniesc do nowego systemu, otrzymywali specjalny "bon uznania", przeznaczony do zdeponowania na KEO. Bon ten byl obligacja Skarbu Panstwa, reprezentujaca uznanie ich wypracowanych praw emerytalnych, i placaca odsetki w wysokosci 4% rocznie powyzej inflacji. Skarb Panstwa splaca ten bon w pelni w momencie osiagniecia przez pracownika normalnego wieku emerytalnego, w miedzyczasie placac odsetki. Bony uznania mozna sprzedawac i kupowac na gieldzie obligacji, wiec moga byc one uplynnione przed przejsciem pracownika na emeryture. W wyniku wydania tych bonow pracownicy przechodzacy do nowego systemu nie musieli zaczynac od zera -- wrecz odwrotnie, ich wypracowane prawa emerytalne zostaly w pelni uznane.

- Wszyscy nowi pracownicy musieli podjac oszczedzanie w systemie KEO. System ubezpieczen spolecznych uznany zostal za dlugoterminowo niewyplacalny i jako taki nie do utrzymania. Gdy ostatni pracownik pozostajacy w starym systemie osiagnie wiek emerytalny, panstwo bedzie jedynie musialo wyplacac obiecane emerytury i urzad ubezpieczen spolecznych zostanie oficjalnie zamkniety. Ta zasada jest bardzo wazna, jako ze likwidacja urzedu tym sie zajmujacego upewnia nas, ze przyszle rzady nie beda usilowaly wskrzesic niebezpiecznego systemu ubezpieczen spolecznych.

Po paru miesiacach ogolnonarodowej debaty nad nowym systemem, po wyjasnieniu go wszystkim emerytom, pracownikom i pracodawcom (Piñera, 1991, 1995), zostal on wprowadzony w zycie przez ustawe parlamentu Chile z dnia 4 listopada 1980.

Aby ulatwic stworzenie struktury firm AFP, ustawa okreslila dzien narodzenia nowego systemu na pol roku w przyszlosc, 1 maja 1981. Mozna sie wyrazic, ze system chilijski mial zarowno date poczecia (4 listopada 1980) jak i date narodzin (1 maja 1981).

W Chile, podobnie jak w wiekszosci krajow swiata, z wyjatkiem Stanow Zjednoczonych Ameryki Polnocnej, 1 maja jest obchodzony jako Swieto Pracy. Wybralismy ten dzien jako dzien narodzin nowego systemu celowo. Symbole sa wazne w zyciu spolecznym. Dzieki reformie, chilijscy pracownicy moga swietowac 1 maja nie jako dzien walki klasowej ale jako swieto wolnosci wyboru swej emerytury, wolnosci od zmory zbankrutowanego przestarzalego systemu ubezpieczen spolecznych.

Wraz ze stworzeniem nowego systemu KEO, wszystkie place zostaly automatycznie podniesione o znakomita wiekszosc uprzednio placonej przez pracowawce skladki na ubezpieczenia spoleczne (reszte tej skladki rzad pobieral w postaci tymczasowego podatku na sfinansowanie okresu przejscia do nowego systemu, po pewnym czasie ten podatek zostal stopniowo zniesiony). Pracownicy placili wiec wymagane 10% oszczedosci na emeryture ze znacznie wyzszej pensji. Poniewaz skladka na ubezpieczenia spoleczne byla nierealnie wysoka, po wprowadzeniu nowego systemu nie trzeba bylo utrzymywac obowiazku oszczedzania az tak wielkich sum, dzieki czemu place realne podniosly sie o srednio 5%.

Przez taka zmiane systemu skonczylismy z mitem jakoby zarowno pracodawca jak i pracownik oboje placili na rzecz ubezpieczen spolecznych. Mit ten jest znakomitym elementem manipulacji politycznej, zwlaszcza jesli caly ciezar podatku spada na pracodawce, rzekomo zwalniajac pracownika z koniecznosci jego placenia. W istocie jednak caly ciezar skladki na ubezpieczenia spada na braki pracownika, jako ze globalna podaz pracy jest wysoce nieelastyczna. Ponadto wszystkie skladki sa w gruncie rzeczy placone z krancowej wydajnosci pracy pracownika i pracodawca musi wziac pod uwage wszelkie koszty pracy, uwzgledniajac te nazywane placami, jak i te zwane skladka na ubezpieczenia spoleczne, w jego decyzjach dotyczacych zatrudnienia i plac. Nasza reforma, poprzez proste wlaczenie skladki do plac, uswiadomila pracownikom, ze oni ponosili ciezar astronomicznie wielkiej skladki na ubezpieczenia spoleczne. Doprowadzila ona tez do tego, ze place sa ustalane przez wolny rynek, zamiast byc ciaglym elementem przetargow politycznych.

Finansowanie okresu przejsciowego reformy wzorowanej na chilijskiej musi byc przeprowadzone po uwzglednieniu specyfiki danego kraju. W Chile ukryte zadluzenie systemu ubezpieczen spolecznych wynosilo w roku 1980 okolo 80% PKB (Bank Swiatowy, 1994). Dodac nalezy, ze dlug ten byl juz wowczas zmiejszony poprzez czesciowa reforme systemu przeprowadzona w roku 1978, w ramach ktorej ulepszono metode waloryzacji, zlikwidowano pewne specjalne przywileje i zwiekszono wiek emerytalny.

Niedawny raport Banku Swiatowego (1994, strona 268) ocenia chilijska reforme w nastepujacy sposob: "Chile pokazalo nam, ze kraj z dostatecznie konkurencyjnym systemem bankowosci, dobrze rozwinieta gielda obligacji, oraz z duza doza stabilnosci makroekonomicznej moze przejsc przez okres przejsciowy bez zadnych reperkusji na stopie procentowej."

Chile uzylo pieciu metod do finansowania okresu przejsciowego w tworzeniu nowego systemu prywatnych KEO:

- Ekonomiczny bilans ksiegowosci panstwa wykazywal, procz zobowiazan dlugu publicznego i ukrytych zobowiazan systemu ubezpieczen spolecznych, zawierala rowniez aktywa w postaci przedsiebiorstw bedacych wlasnoscia panstwowa. Prywatyzacja tychze przedsiebiorstw nie tylko przyniosla srodki finansowe dla finansowania okresu przejsciowego, ale przyczynila sie do podniesienia wydajnosci chilijskiej gorpodarki, rozszerzenia sfery prywatnej wlasnosci na wieksza czesc obywateli i uwolnienia znacznej czesci gospodarki z kleszczy polityki.

- Poniewaz oszczednosci potrzebne na zakumulowanie prywatnych emerytur sa zawsze nizsze niz skladka wymagana w systemie ubezpieczen spolecznych, czesc skladki zostala, tymczasowo, utrzymana, dla pokrycia kosztow transformacji.

- Poprzez wypuszczenie dlugu publicznego na pokrycie kosztow okresu przejsciowego czesc tychze kosztow zostaje przeniesiona na barki przyszlych pokolen. W Chile, okolo 40% kosztow transformacji zostalo pokrytych przez pozyczone pieniadze. Wiekszosc tych pozyczek zostala dokonana w formie "bonu uznania", ktory stal sie czescia portfela inwestycyjnego wiekszosci nowopowstalych firm AFP. Dlug ten bedzie stopniowo splacany i powinien byc splacony calkowicie, gdy emeryci i rencisci dawnego systemu przestana otrzymywac swiadczenia.

- Koniecznosc finansowania transformacji byla bodzcem do zwiekszenia oszczednosci i likwidacji marnotrawstwa w instytucji panstwa. Przez wiele lat koszty okresu przejsciowego byly znakomitym instrumentem w odpieraniu naciskow na rzad w celu podniesienia niepotrzebnych wydatkow.

- Prywatne konta emerytalne przyczynily sie do skierowania kapitalu w bardziej wydajna dzialalnosc gospodarcza, podnoszac stope wzrostu gospodarki chilijskiej. Wzrost gospodarczy przyniosl wyzsze dochody budzetu, zwlaszcza te pochodzace z podatku od wartosci dodanej (VAT). Po 15 latach od wprowadzenia reformy budzet rzadu Chile ma nadwyzke.

Wyniki
Konta Emerytalnych Oszczednosci w Chile zakumulowaly juz ponad 25 miliardow dolarow, niezwykle wysoka pule kapitalu generowanego z wlasnych oszczednosci, jak na kraj o ciagle jeszcze rozwijajacej sie gospodarce, z 14 milionami obywateli i Produktem Krajowym Brutto na poziomie 60 milardow dolarow.

Pojawienie sie tak duzej ilosci kapitalu nastawionego na dlugoterminowe inwestycje nie tylko przyczynilo sie do zwiekszenia tempa wzrostu gospodarczego, ale rowniez do znacznego polepszenia systemu instytucji i rynkow finansowych. Poprzez stworzenie funduszy emerytalnych w pierwszym kroku i prywatyzacje przedsiebiorstw panstwowych w drugim kroku, stworzono dwie podstawy sukcesu reformy. Pracownicy zostali przekonani do systemu gospodarki wolnorynkowej duzo latwiej gdyz sami zakosztowali owocow wzrostu wydajnosci pracy i kapitalu w prywatyzowanych przedsiebiorstwach. Przytlaczajaca czesc wzrostu majatku narodowego dokonala sie poprzez wzrost cen akcji prywatyzowanych przedsiebiorstw, ktory to wzrost cen zostal przeniesiony bezposrednio na konta emerytalne, w postaci wysokich zyskow tychze kont.

Istnieje w tej chwili okolo 15 firm AFP i jest to bardzo roznorodna grupa. Niektore z nich sa wlasnoscia firm ubezpieczeniowych lub bankow. Inne sa spolkami pracowniczymi lub kierowane sa przez zwiazki zawodowe lub inne profesjonalne organizacje. Niektore z nich maja poteznych miedzynarodowych partnerow, jak AIG, Aetna czy Banco de Santander. Akcje wielu firm AFP mozna kupic na gieldzie w Chile, a jedna z nich pojawila sie ostatnio na nowojorskiej gieldzie, wspomozona coraz lepszym rankingiem kredytowym panstwa chilijskiego.

Jednym z kluczowych sukcesow nowego systemu bylo zwiekszenie wydajnosci kapitalu i stopy wzrostu gospodarczego kraju. System KEO uczynil chilijska gielde bardziej efektywna i pomogl jej wzrostowi w ciagu ostatnich 15 lat. Olbrzymie srodki zarzadzane przez firmy AFP przyczynily sie do rozwoju nowych instrumentow finansowych i do wzmocnienia rolu instrumentow juz istniejacych. Dodatkowym wkladem do rozwoju chilijskiej gospodarki bylo rozwiniecie krajowych rankingow kredytowych firm, ktorych akcje i obligacje kupowaly firmy AFP. Ponadto firmy AFP czesto wlaczaja sie w zarzad firm, ktorych akcje kupuja, uderzajac w marazm nieskutecznych zarzadow.

Sredni zysk na KEO od momentu ich wprowadzenia w dniu 1 maja 1981 wyniosl okolo 13% rocznie powyzej inflacji (ponadt trzy razy wiecej niz poczatkowo zakladane 4%). Oczywiscie inwestycje rynkowe sa ryzykowne i zyski wahaly sie z roku na rok, od -3% do +30% powyzej inflacji, lecz od zyskow krotkoterminowych znacznie wazniejszy jest wzrost dlugoterminowy, ktory byl fenomenalny.

Emerytury wyplacane w nowym systemie sa znacznie wyzsze niz emerytury starego systemu, mimo iz stary system wymagal skladki w wysokosci 25% plac. Wedlug niedawnego raportu (Baeza, 1995) przecietny emeryt nowego systemu otrzymywal emeryture w wysokosci 78% jego srednich zarobkow z ostatnich 10 lat pracy. Jak juz wspominalismy, srodki uskladane na kontach emerytalnych, ktore przynosza emeryture powyzej 70% sredniej placy z ostatnich 10 lat moga byc podjete z konta i z reguly znaczna ich czesc jest podejmowana, pozostawiajac tylko tyle, by emerytura byla na poziomie okolo 70% ostatniej pensji. Gdyby te podjete srodki byly wziete pod uwage w powyzszych obliczeniach, pracownicy mogliby otrzymywac przecietne emerytury w wysokosci okolo 84% ostatniej pensji. Renty inwalidzkie wynosza srednio okolo 70% pensji.

Wynika z tego, ze nowy system emerytalno-rentowy przyczynil sie znakomicie do zmiejszenia ubostwa w Chile, jako ze podniosl on dochody emerytow, rencistow, wdow i sierot, jednoczesnie podnoszac stope wzrostu gospodarczego kraju.

Nowy system przyczynil sie rowniez do eliminacji razacych niesprawiedliwosci starego systemu. Mowi sie czesto, ze systemy ubezpieczen spolecznych zajmuja sie redystrybucja dochodow zabierajac bogatym i dajac biednym. A jednak dokladniejsze badania naukowe (Baeza, 1995, oraz Bank Swiatowy, 1994) przeprowadzone w ciagu ostatnich lat dobitnie wykazaly, ze w istocie systemy ubezpieczen spolecznych zabieraja biednym i daja bogatym, szczegolnie jesli ci bogaci sa dodatkowo silni politycznie.

Wnioski koncowe
Sprywatyzowany system emerytalny stal sie niezwykle popularny wsrod chilijskich pracownikow i przyczynil sie do wzrostu bogactwa narodu i stabilnosci kraju. Pracownicy cenia sprawiedliwosc nowego systemu i czuja sie wspolwlascicielami swego kraju poprzez udzialy posiadane na kontach emerytalnych. To uczucie jest zreszta oparte o stan rzeczywisty, jako ze wiekszosc firm w Chile ma znakomita czesc swoich akcji w posiadaniu KEO.

Gdy system prywatnych kont zostal wprowadzony w Chile w 1981 roku, pozwolono pracownikom na wybor miedzy pozostaniem w starym systemie lub przeniesieniem sie do nowego. Przez pierwsze piec miesiecy funkcjonowania nowego systemu przenioslo sie do niego okolo pol miliona pracownikow, czyli niemal 25% osob do tego uprawnionych. Dodac nalezy, ze tworcy nowego systemu oczekiwali tylko 50 tysiecy osob w nowym systemie w pierwszych pieciu miesiacach. W chwili obecnej ponad 90% pracownikow uprzednio w starym systemie przenioslo sie do nowego. W roku 1995 ponad 5 milionow Chilijczykow mialo KEO, choc nie wszyscy z nich skladali na nim swe oszczednosci kazdego miesiaca.

Gdy dano pracownikom wolnosc wyboru, zaglosowali swoimi pieniedzmi i swoja przyszloscia zdecydowanie za gospodarka wolnorynkowa, nawet gdy w gre wchodzila "swieta krowa" ubezpieczen spolecznych.

W miare zanikania ubezpieczen spolecznych politycy utracili mozliwosc decydowania o tym, kto otrzyma swiadczenia, a jakiej wysokosci, i jakiej grupie nacisku nalezaloby przyznac wiecej. Dzis emerytury nie sa juz elementem gry politycznej i przedmiotem demagogii, choc niegdys taka sytuacja w Chile byla wrecz norma. Emerytura danej osoby zalezy jedynie od pracy i oszczednosci tejze osoby, a rowniez od wzrostu gospodarki narodowej, lecz nie od grup nacisku i postaw roszczeniowych w polityce.

Dla Chilijczyjkow, Konta Emerytalnych Oszczednosci sa wyrazem ich prawa do posiadania wlasnego majatku i zabezpieczeniem na spokojna starosc. Po 15 latach istnienia systemu, typowy Chilijczyk ma wiekszosc swego majatku wlasnie na koncie emerytalnym, nie w swym domu (z reguly obciazonym hipoteka) czy samochodzie.

Dodac tez nalezy na koniec, ze prywatny system emerytalny przyniosl jeszcze jedna znaczaca zmiane w narodzie chilijskim. Znakomita wiekszosc pracownikow przeniosla sie do nowego systemu rownie szybko i z rowna determinacja, jak Niemcy uciekajacy ze Wschodu na Zachod, gdy zburzono Mur Berlinski. Ci pracownicy dobrowolnie zrezygnowali z systemu panstwowej opieki mimo iz wielu liderow zwiazkow zawodowych i niektorych partii politycznych zdecydowanie im to odradzalo. Ale przeciez oczywiste jest, ze pracownicy ci musieli przede wszystkim myslec o losie swoich rodzin, o wlasnych emeryturach, rentach inwalidzkich, wdowich i sierocich, o zadbaniu o zdrowie swej rodziny i wyksztalcenie dzieci -- nie o politycznych ambicjach przeciwnikow reformy.

Nowy system czyni Chilijczykow pelnoprawnymi partnerami w przyszlosci gospodarki narodowej. Typowy Chilijczyk nie jest obojetny na konsekwencje nieodpowiedzialnych poczynan rzadu na gospodarke, stope procentowa i gielde. Wie on, ze niedobry minister finansow moze znacznie zmiejszyc wartosc jego konta emerytalnego. Poniewaz obywatele poczuli sie wspolwlascicielami kraju, poniewaz kraj nie jest na lasce losu, czy Biura Politycznego partii politycznej, obywatele ci sa podpora wolnego spoleczenstwa obywatelskiego i gospodarki wolnorynkowej.

Ta opowiesc mowi o spelnionym marzeniu. Jest w niej tez wielka lekcja historii. Lekcja mowiaca, ze rewolucyjne zmiany spoleczne by sie powiodly, musza zaufac umyslom i sercom indywidualnych obywateli, musza opierac sie na wierze w to, ze ludzie ktorym dany jest wolny wybor potrafia wybrac madrze i dobrze.


 

 

2010 © www.josepinera.org